Zakaz konkurencji wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością

W moim poprzednim wpisie odniosłam się do regulacji prawnych dotyczących zakazu konkurencji członków zarządu w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością. W tym artykule skupię się na wspólnikach.

Często inwestorzy chcą zawrzeć transakcję joint-venture z partnerem, który już działa na danym rynku. Takie rozwiązanie daje efekt synergii i pozwala uniknąć kosztownej i czasochłonnej fazy rozwoju. Ważne jest wówczas, aby negocjować i uzgodnić zasady, które będą odpowiedzią na następujące pytanie: „czy wspólnicy będą mogli zakładać nowe (lub nadal zarządzać istniejącymi) przedsiębiorstwami, które konkurują (lub mogłyby konkurować) ze spółką?”. Nie trzeba dodawać, że nieuczciwa konkurencja jest zakazana przez cały czas, niezależnie od treści umowy spółki. Sednem sprawy jest uczciwa konkurencja. Prawo polskie nie zawiera wyraźnego przepisu zabraniającego wspólnikowi spółki z o.o. prowadzenia działalności konkurencyjnej (lub potencjalnie konkurencyjnej) w stosunku do spółki. Jest to szczególnie zaskakujące dla klientów niemieckich i amerykańskich, ponieważ w ich jurysdykcjach takie zasady istnieją. W Polsce, pomimo braku wyraźnego przepisu prawnego, obowiązek powstrzymania się od działalności konkurencyjnej wynika z ogólnej zasady lojalności wspólników wobec spółki. Wspólnicy są jednak zobowiązani w różnym stopniu w zależności od posiadanego udziału w spółce. Wspólnik większościowy – który skutecznie kontroluje spółkę – powinien powstrzymywać się od jakiejkolwiek działalności konkurencyjnej. Takie rozwiązanie jest zgodne ze zdrowym rozsądkiem i zasadą słuszności. Z kolei, obowiązek lojalności względem spółki spoczywający na wspólniku mniejszościowym – który posiada tylko niewielki ułamek kapitału zakładowego i praktycznie nie ma wpływu na spółkę – jest znacznie ograniczony: nie należy mu zakazać inwestowania w inny biznes, nawet jeśli biznes ten jest konkurencyjny.

Co mówi prawo o naruszeniu zakazu konkurencji przez wspólnika?

Warto wspomnieć, że polskie prawo przewiduje instrument dyscyplinarny, który ma na celu ochronę spółki z o.o. przed nieuczciwymi wspólnikami. Wszyscy pozostali wspólnicy, reprezentujący łącznie ponad 50% kapitału zakładowego, mogą wspólnie wystąpić na drogę postępowania sądowego przeciwko nieuczciwemu wspólnikowi. W toku takiego postępowania sąd rozpoznaje sprawę i ustala, czy wspólnik był zobowiązany do powstrzymania się od działalności konkurencyjnej, a jeżeli tak, to czy obowiązek ten naruszył. W wyniku tego procesu sądowego sąd może wykluczyć nieuczciwego wspólnika ze spółki. Wadą tego rozwiązania jest, że udziały wykluczonego wspólnika muszą zostać przejęte przez pozostałych wspólników lub przez osobę trzecią po ich rzeczywistej wartości (przymusowy wykup). Ponadto, procedura ta jest kosztowna i długotrwała. Jeżeli sąd nie zabezpieczy powództwa poprzez zobowiązanie nielojalnego wspólnika do powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej na czas procesu, wspólnik może kontynuować działalność konkurencyjną, wyrządzając w ten sposób spółce szkodę. Z tych powodów w wielu przypadkach narzędzie to będzie nieefektywne, zwłaszcza jeśli nieuczciwy wspólnik posiada pakiet udziałów o znacznej wartości.

Jak wcześniej wspomniałam, w polskim prawie nie ma jasnej reguły związanej z zakazem prowadzenia działalności konkurencyjnej przez wspólników, a ustawowa procedura dyscyplinarna (przymusowy wykup) w wielu przypadkach może być nieskuteczna. Należy pamiętać, że każdy wspólnik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – nawet posiadający tylko 1% udziałów – ma dostęp do wszystkich informacji i dokumentów spółki. Dlatego każdy wspólnik może potencjalnie stanowić zagrożenie dla interesów spółki, jeżeli wykorzysta tajemnicę handlową spółki lub inne poufne informacje. Z pewnością istnieją podstawy prawne do odpowiedzialności deliktowej w takim przypadku, ale kto chciałby dochodzić roszczeń odszkodowawczych w długotrwałym i kosztownym procesie sądowym? Zresztą, w międzyczasie spółka może popaść w trudności finansowe i już nigdy się z nich nie podnieść.

Jak zabezpieczyć interes spółki?

Jedynym rozwiązaniem, które należy zastosować, jest staranne sporządzenie umowy spółki oraz dodatkowej umowy wspólników.

Przy projektowaniu umowy spółki istotne jest uwzględnienie ryzyka związanego z prowadzeniem przez wspólników działalności konkurencyjnej. Klauzula zakazu konkurencji powinna zawierać:

• dokładny opis działalności, która zostanie uznana za konkurencyjną,
• definicję bezpośredniej i pośredniej działalności konkurencyjnej,
• terytorialny obszar zastosowania zakazu konkurencji,
• czas jego trwania oraz
• sankcje.

W tym ostatnim aspekcie umowa może przewidywać, że wspólnik pozostaje związany zakazem konkurencji nawet przez kilka lat po sprzedaży swoich udziałów.

Należy pamiętać, że precyzyjne określenie zakazu konkurencji jest ważne dla pełnej ochrony spółki. Jeśli definicja jest zbyt ogólnikowa i nieprecyzyjna, dochodzenie roszczeń może być trudne.

Wskazane jest wprowadzenie procedury dyscyplinarnej za naruszenie obowiązku lojalności. Proponuję przymusowe umorzenie udziałów, kiedy to spółka, a nie pozostali wspólnicy, płaci wykluczonemu wspólnikowi. Wartość udziałów w tym przypadku może być znacznie niższa niż wartość rynkowa – jest to standard przy tzw. bad leaver. Klauzula dotycząca zakazu konkurencji oraz ewentualnie przymusowego wykupu udziałów również powinna znaleźć się w umowie wspólników oraz powinna zawierać kary umowne (zryczałtowane odszkodowanie) za jej naruszenie, na rzecz każdego innego wspólnika. Oczywiście, jeśli wspólnik jest jednocześnie członkiem zarządu spółki, będzie on również podlegał obowiązkom przewidzianym dla członków zarządu, nawet jeśli umowa spółki nie zawiera klauzuli o zakazie konkurencji dla wspólników.